دستان بندی در تنبور

دستان­های اصلی:

تعداد دستان­های اصلی یا ثابت تنبور هشت تا است. که عبارتند از دستان­های دوم، چهارم، پنجم، هفتم، نهم، دهم، دوازدهم و چهاردهم، که اگر به خاطر سهولت در انتقال مطلب، دست باز یا مطلق سیم اصلی را «دو» فرض کنیم، هشت دستان مذکور به ترتیب تنهای «ر، می، فا، سل، لا، سی­بمل، دو، ر» خواهند بود.

اگر چه در شیوۀ سنتی پرده­بندی تنبور راه حل­های مناسب و معقول برای یافتن محل استقرار دستان­های اصلی موجود است امّا به دو دلیل ذکر آن ضروری نمی­نماید. اول این که در مبحث تشریح دستان­های ثابت در ترجمۀ مقالۀ تنبور حکیم فارابی که در فصل چهارم درج گردید در این بارۀ توضیح کافی و کامل داده شده. دوّم این که با اختراع دیاپازن­های دقیق و حساس به سهولت می­توان محل دقیق اجرای آن نغمه­ها را پیدا کرد. توالی صداهای حاصله از این دستان­ها تقریباً شبیه به گام ماژور جهانی و گام دستگاه ماهور می­باشد. با این تفاوت که درجۀ هفتم از گام ماژور، نت «سی بکار» است، یعنی فاصلۀ درجۀ هفتم تا درجۀ هشتم یعنی از نت «سی تا دو»نیم پرده است. امّا در گام تنبور که گام موسیقی قدیم ایران است. درجۀ هفتم، نت «سی بمل» می­باشد و فاصلۀ درجۀ هفتم در این گام با درجۀ هشتم یعنی از نت «سی بمل تا دو» یک پردۀ تمام است.

این گام را در موسیقی قدیم «دور عشاق» می­نامیده­اند که اولین دور از 12 دور اصلی موسیقی قدیم ایران است و اساس پرده بندی تنبور نیز هست. مشابه آن را نیز در مدل­های اصلی موسیقی یونان نیز می­توان یافت.

در موسیقی یونان پنجمین مد که موسوم است به میکسولیدین و محدودۀ آن بر اساس گام طبیعی یا «ماژور» از نت سُل نا نت سُل در اکتا و بعد می­باشد، با درجات اصلی گام پایه در تنبور اهل حق، یکی است.

بدین ترتیب فواصل موجود در بین دستان­های اصلی تنبور با فواصل مابین درجات دور عشاق و فواصل بین درجات گام میکسولیدین دقیقاً یکسان و عبارت است از: «پرده، پرده، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده» با بیانی دیگر می­توان گفت گام موسیقی ایران که بهترین نمونۀ آن در تنبور نمایان است از توالی چند دانگ مشابه تشکیل شده است. که آن را می­توان توالی چهارگان­ها دانست. درجات دانگ­های دقیقاً همان دستان­های اصلی تنبوراند که در روش انگشت گذاری به ساده­ترین شکل ممکن با انگشت­های اول، دوم و سوم و در اصطلاح قدیم سبا به، وسطی و بنصر، اجرا می­شود.

و اگر بنابر همین روش سه دانگ متوالی با سه مرحلۀ انگشت گذاری بر روی دستان­های اصلی و با سه انگشت مذکور انگشت گذاری شود، از مطلق تا مقداری بیش از نیمۀ وتر طی خواهد شد. مهم­ترین صداهای اصلی به ترتیب مطلق، چهارگان، پنجگان و هشتگان است. مطلق، صدای دست باز سیم است که با توجه به آنچه گذشت طول آن «66» سانتیمتر است. چهارگان، صدای دستان پنجم است که در یک چهارم از طول سیم بسته می­شود و طول مقداری از سیم که برای ایجاد این صدا به ارتعاش در می­آید می­باید «5/49» سانتیمتر باشد. فاصلۀ صدای مطلق تا این صدا را در اصطلاح موسیقی امروز چهارم درسا می­نامند.

پنجگان، صدای دستان هفتم است که در یک سوم از طول سیم بسته می­شود و طول مقداری از سیم که برای ایجاد این صدا به ارتعاش در می­آید می­باید «44» سانتیمتر باشد. فاصلۀ صدای مطلق تا این صدا را در موسیقی امروز پنجم درست می­نامند.

هشتگان صدای دستان دوازدهم است که دقیقاً در نیمۀ طول سیم بسته می­شود و طول مقدار مرتعش سیم برای ایجاد این صدا «33» سانتیمتر است. این صئا تکرار صدای مطلق است و آن را اکتا و یا هنگام می­گویند. فاصلۀ صدای مطلق تا این صدا را در موسیقی امروز هشتم درست می­نامند.

***

دستان­های متغیر:

اکنون می­باید دستان­های غیر اصلی یا متغیر را مرتب نمائیم.

از آنجا که فواصل موجود در بین دستان­های تنبور تماماً نیم پرده هستند و نیز فاصلۀ هر دستان از دیگری در حالت معمول از شیوه باستانی تبعیت می­نماید که موسوم است به دستان فُرس، بنابراین می­توان برای تعیین محل استقرار دستان­های غیر اصلی که تعداد آنها «6» تا است و شماره­های «1، 3، 6، 8، 11، 13» در میان 14 دستان مذکور به حساب می­آیند، چنین گفت که: دستان اوّل که اولین دستان متغیر نیز هست در نیمۀ راه خرک دسته و دستان دوّم قرار می­گیرد. دستان سوّم که دومین دستان متغیر است در نیمۀ راه دستان دوّم و دستان چهارم قرار می­گیرد. دستان ششم که سومّین دستان متغیر است در نیمه راه دستان پنجم و دستان هفتم قرار می­گیرد. دستان هشتم که چهارمین دستان متغیر است در نیمه راه دستان هفتم و دستان نهم قرار می­گیرد. دستان یازدهم که پنجمین متغیر است در نیمه راه دستان دهم و دستان دوازدهم قرار می­گیرد. دستان سیزدهم که ششمین یا آخرین دستان متغیر است در نیمه راه دستان دوازدهم و دستان چهاردهم قرار می­گیرد. آنچه گفته شد برای حالت معمولی است و تقریباً عمومیت دارد، امّا نوازندۀ تنبور در صورت آموزش صحیح نسبت به مقامات اصیل تنبور، در خواهد یافت که دستان­های متغیر گاهی به حسب ضرورتِ مقام، به جلو یا عقب کشیده خواهند شد و آموزش و درک و اجرای این موضوع چندان ساده نیست. در اینجا بطور مثال تغییر محل استقرار دستان­های متغیر را در بعضی از مقامات متذکر می­شویم: متغیر اول در حالت اندکی کمتر از دستان فُرس برای نوعی از سماع در حالت دستان فرس برای جلو شاهی و یکی دیگر از انواع سماع و در حالت اندکی بیشتر برای بایه بایه.

متغیر دوم در حالت کمتر برای خان امیری در حال عادی برای جلو شاهی و بایه بایه در حال بیشتر برای ساروخانی.

متغیر سوم در حالت کمتر برای سه جاران و سحری در حال عادی برای خان امیری در حال بیشتر برای قطار و نوعی سماع.

متغیر چهارم در حالت کمتر استفاده­ای ندارد در حال عادی برای جلو شاهی و بایه بایه در حال بیشتر برای قسمت دوم ساروخانی.

متغیر پنجم در حال عادی برای سحری و جلو شاهی در حالت کمتر برای سه جاران و در حال بیشتر استفاده­ای ندارد.

متغیر ششم حالاتش مانند متغیر اول است زیرا تکرار همان صدا در اکتاو بعد است.

(سید خلیل عالی نژاد) سال انتشار1378 ، (“فصل دهم”،تنبور از دیرباز تا کنون ) تهران: انتشارات دانش و فن ، صفحه 237، شابک  964-90430-2-0